Οι απόκοσμες αισθήσεις του ζωικού βασιλείου!

Ο μόνος τρόπος να γνωρίσουμε τον κόσμο και την εξωτερική πραγματικότητα είναι μέσω των αισθήσεών μας.

Και πράγματι είναι από την εγκεφαλική αποκωδικοποίηση των αισθητηριακών ερεθισμάτων που σχηματοποιείται τόσο η πρόσληψη του κόσμου όσο και η κατανόηση του περιβάλλοντος.

Κι ενώ κάποτε μαθαίναμε ότι οι αισθήσεις μας είναι πέντε, σήμερα ο αριθμός αυτός έχει αυξηθεί (τουλάχιστον 9!) για να συμπεριλάβει και πολλές ακόμα, κάτι που εξαρτάται φυσικά από το τι ορίζουμε ως αίσθηση.

Όσες πάντως αισθήσεις κι αν «ανακαλύψουμε», το ζωικό βασίλειο θα μας βάζει πάντα τα γυαλιά!

Δεν είναι μόνο οι βασικές αισθήσεις που μοιράζονται με τον άνθρωπο, τις οποίες εξασκούν βέβαια με μεγαλύτερη οξύτητα, είναι ο τελείως διαφορετικός τρόπος που προσλαμβάνουν την πραγματικότητα.

Αν ο άνθρωπος είναι η κορωνίδα της δημιουργίας; Εξαιρετικά αμφίβολο πια…

• Ηλεκτροεντοπισμός

Όταν ο πλατύπους αναφέρθηκε για πρώτη φορά στους ευρωπαίους επιστήμονες, με την περιγραφή του να τον θέλει θηλαστικό που γεννά αυγά και με πλατύ ρύγχος σαν πάπια, θεωρήθηκε φάρσα! Τι λόγος υπήρχε άλλωστε για το παράξενο ρύγχος του; Κι εδώ αρχίζουν τα ωραία: ο πλατύπους κυνηγά μικρά ασπόνδυλα στον βυθό ποταμών και λιμνών, κι όταν βουτά στο νερό τα μάτια, τα αυτιά και τα ρουθούνια του κλείνουν αεροστεγώς. Πώς αντιλαμβάνεται λοιπόν τη λεία; Με το ρύγχος φυσικά, που διαθέτει αισθητήρια ικανά να εντοπίζουν οποιαδήποτε μεταβολή στο ηλεκτρικό πεδίο -αλλά και κάθε διατάραξη του νερού- που δημιουργείται από την κίνηση των ζωντανών οργανισμών. Ο ηλεκτροεντοπισμός τον κάνει μάλιστα θηρευτή με εξαιρετική ακρίβεια…

• Ηχοεντοπισμός

Παρά την κοινή πεποίθηση, οι νυχτερίδες δεν είναι τυφλές. Έχουν όμως πράγματι μικρά μάτια και αδύναμη όραση, κι αυτό γιατί έχουν αναπτύξει την ικανότητα να κυνηγούν με τη βοήθεια του ήχου! Εντοπίζουν λοιπόν τους υψηλής συχνότητας παλμούς και την ηχώ τους, αποκωδικοποιώντας έτσι την απόσταση και τη διεύθυνση κίνησης των αντικειμένων του περιβάλλοντός τους. Μέχρι και την ταχύτητα κίνησης του εντόμου συλλαμβάνουν με τον ηχοεντοπισμό, καθώς η όραση δεν μπορεί να τις βοηθήσει στο νυχτερινό κυνήγι στα σκοτάδια…

• Υπέρυθρες ακτίνες

Για τον άνθρωπο, οι απεικονιστικές συσκευές που καταγράφουν εικόνες με τη βοήθεια των υπερύθρων είναι σχετικά καινούρια ιστορία. Όχι όμως και για τα φίδια! Σε πολλά είδη της οικογένειας των ερπετών, που κυνηγούν θερμόαιμες λείες, υπάρχει μια εγκεφαλική δομή που επιτρέπει στα φίδια να συλλαμβάνουν την υπέρυθρη ακτινοβολία και να τη χρησιμοποιούν στον εντοπισμό της τροφής τους. Ακόμα και φίδια που έχουν τυφλωθεί μπορούν να κυνηγούν με μεγάλη μαεστρία χάρη στις υπέρυθρες ακτίνες, κι αυτό γιατί η μοριακή βάση του μηχανισμού πρόσληψης των υπερύθρων είναι τελείως διαφορετική από την αντίστοιχη της όρασης του ηλιακού φωτός, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι δύο μηχανισμοί έχουν εξελιχθεί ξεχωριστά…

• Υπεριώδης ακτινοβολία

Είναι γνωστό ότι η ομορφιά και τα έντονα χρώματα των λουλουδιών δεν υπάρχουν για την ανθρώπινη απόλαυση: είναι ο καλύτερος τρόπος να προσελκύσουν τα έντομα, που θα τα βοηθήσουν στη διαδικασία γονιμοποίησής τους. Τα λουλούδια ωστόσο που γονιμοποιούνται από τη δράση των μελισσών κάνουν πολλά περισσότερα από το να στολίζονται ωραία: όταν τα δούμε στο υπεριώδες φάσμα, αποκαλύπτουν μοτίβα σχεδιασμένα να τραβούν τις μέλισσες! Κι αυτό γιατί στο οπτικό φάσμα της μέλισσας υπάρχουν μια σειρά από κύτταρα ικανά να συλλαμβάνουν την υπεριώδη ακτινοβολία. Τα λουλούδια μεταδίδουν λοιπόν κρυφές πληροφορίες για τα μάτια της μέλισσας και μόνο…

• Μαγνητικό πεδίο

Οι μέλισσες έχουν και δεύτερο αισθητηριακό τρικ στις φαρέτρες τους, κι αυτό γιατί το να επιστρέψει στο μελίσσι της έπειτα από μια κουραστική μέρα στα λιβάδια είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Και από την άλλη, για την εύρυθμη ζωή της κυψέλης, είναι σημαντικό για μια μέλισσα να μπορεί να θυμηθεί πού είναι τα αποθέματα τροφής. Παρά λοιπόν την πλειάδα των αισθητηριακών δεδομένων που χρησιμοποιεί για να κατευθυνθεί στον χώρο, το πραγματικό ταχυδακτυλουργικό είναι μέσα στην κοιλιά της: ένας μικρός δακτύλιος από μαγνητικά σωματίδια (μαγνητικοί κόκκοι σιδήρου δηλαδή) επιτρέπει στη μέλισσα να εντοπίζει το μαγνητικό πεδίο της Γης και να καθορίζει επακριβώς τη θέση της!

• Πόλωση

Οι άνθρωποι δεν μπορούν να διακρίνουν με γυμνό οφθαλμό την πόλωση του ηλιακού φωτός (τη βαθμιαία ελάττωση δηλαδή της έντασης των ακτίνων του φωτός κατά την ανάκλαση ή τη διάθλασή τους). Κι αυτό γιατί τα φωτοευαίσθητα κύτταρα στα μάτια μας είναι τοποθετημένα κατά τυχαίο τρόπο. Στα χταπόδια όμως τα αντίστοιχα κύτταρα είναι «πειθαρχημένα», επιτρέποντάς τους να βλέπουν το πολωτικό φως ευθυγραμμίζοντας τα φωτοευαίσθητα κύτταρα. Πώς τα βοηθά αυτό στο κυνήγι; Ένας από τους καλύτερους τρόπους απόκρυψης στη φύση είναι το να είσαι διαφανής και πολλοί οργανισμοί στο νερό χρησιμοποιούν το τρικάκι ιδανικά. Το φως που φτάνει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας διαθέτει έναν πολωτικό παράγοντα, τον οποίο και διακρίνουν πολλά είδη χταποδιών. Κι ενώ ο θαλάσσιος οργανισμός νιώθει ασφαλής ως αόρατος, το χταπόδι τον βλέπει και τον τσακώνει με ευκολία…

• Αισθητηριακή ασπίδα

Ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει όλο του το σώμα μέσω της σωματαίσθησης, των κυττάρων δηλαδή της επιδερμίδας που είναι ευαίσθητα σε απτικά ερεθίσματα. Αν όμως φορέσουμε πανοπλία, το μεγαλύτερο μέρος της ευαισθησίας αυτής θα χαθεί. Κι ενώ για μας θα ήταν μια μικρή ενόχληση, για την αράχνη θα ήταν καταστροφικό! Κι αυτό γιατί οι αράχνες, όπως και πολλά ακόμα αρθρόποδα, διαθέτουν φυσική πανοπλία για να προστατεύει το σώμα τους. Πώς μπορούν λοιπόν να αντιλαμβάνονται ό,τι αγγίζει το δέρμα τους πράττοντας αναλόγως; Μέσω μικρών σχισμών στην «πανοπλία» τους φυσικά, οι οποίες μετρούν τον βαθμό πίεσης που δέχονται από εξωτερικά ερεθίσματα! Κι έτσι μπορεί η αράχνη να καταλαβαίνει τι συμβαίνει γύρω της χωρίς να θυσιάζει τον βαρύ αμυντικό οπλισμό της…

• Εντοπισμός μέσω γεύσης

Την ώρα που στον άνθρωπο η γεύση είναι μια αίσθηση περιορισμένη στον βαθμό των ερεθισμάτων που μπορεί να εντοπίσει, στα γατόψαρα είναι η κυρίαρχη: όλο τους το σώμα είναι καλυμμένο με γευστικούς κάλυκες! Περισσότεροι από 175.000 γευστικοί υποδοχείς, που μπορούν να γευτούν σε όλες τις δυνατές διευθύνσεις, δίνουν στο γατόψαρο την αμίμητη ικανότητα να εντοπίζει τη λεία του από μακρινή απόσταση, αλλά και να καταλαβαίνει τη διεύθυνση κίνησης…

• Τυφλό φως

Τα περισσότερα ζώα που αναπτύσσονται και ζουν σε σκοτεινά περιβάλλοντα είτε διαθέτουν υποτυπώδη όραση είτε είναι εντελώς τυφλά. Το ψάρι Astyanax Μexicanus, που ζει σε σκοτεινά υποθαλάσσια σπήλαια, έχει χάσει λοιπόν τελείως την όρασή του, δεν είναι ωστόσο τυφλό! Κι αυτό γιατί έχει αναπτύξει μια μέθοδο εντοπισμού των ανεπαίσθητων αλλαγών στη μείωση του φωτός. Μετρά δηλαδή τους διαφορετικούς βαθμούς απουσίας του φωτός(!), γεγονός που του επιτρέπει τόσο να διαφεύγει από τους θηρευτές του όσο και να συλλαμβάνει τη λεία του.

• Μάτι-κανονάκι σάρωσης

Στη φύση συναντάμε μια πραγματικά ανεξάντλητη ποικιλία από σχηματισμούς ματιών. Οι τρόποι δε που συλλαμβάνουν και αποκωδικοποιούν τα είδωλά τους είναι ακόμα περισσότεροι. Τα περισσότερα βέβαια οπτικά συστήματα των έμβιων οργανισμών αποτελούνται από έναν φακό και μια βάση από φωτοευαίσθητα κύτταρα πάνω στα οποία σχηματίζεται το είδωλο του προβαλλόμενου κόσμου. Για να εστιάσει στην εικόνα, ο φακός μπορεί να αλλάξει σχήμα, όπως στους ανθρώπους, να κινηθεί μπρος-πίσω, όπως στα χταπόδια, ή και με διάφορους ακόμα τρόπους. Κανένας ωστόσο δεν φτάνει στον εξωφρενικό βαθμό που απεικονίζει τον κόσμο ένα είδος οστρακόδερμου, το Copilia Quadrata: τα μάτια του διαθέτουν δύο σταθερούς φακούς και ένα κινητό φωτοευαίσθητο σημείο. Κινώντας λοιπόν τα κύτταρα-ανιχνευτές, το Copilia «χτίζει» το είδωλο σαν μια σειρά από φωτεινές κουκκίδες, μετρώντας τα επίπεδα του φωτός σε μια σειρά από θέσεις!/newsbeast/